احتمالا برای شما هم پیش آمده که رفتاری تند و هیجانی انجام داده باشید که بعدش پشیمان شده باشید. همه ما ممکن است در زمان‌هایی خاص از کوره دربرویم یا کاری کنیم که عواقبی برایمان به همراه داشته باشد. با این حال، برخی افراد تمایل بیشتری برای انجام این رفتارها دارند و حتی گاهی نمی‌توانند جلوی خودشان را بگیرند. این افراد در علم روان‌شناسی اصطلاحا تکانشی نامیده می‌شوند. در این مقاله، درباره تکانشگری، ویژگی‌های رفتار تکانشی، عوامل بروز و راهکارهای درمان و مقابله با آن صحبت می‌کنیم.
تکانشگری چیست؟
تکانشگری یا رفتار تکانشی به رفتارهایی گفته میشود که بدون پشتوانه فکری و منطقی لازم، پرریسک و نامتناسب با موقعیت باشند. نتایج رفتارهای تکانشی اغلب به نتایجی ناخوشایند منتهی میشود. از منظر علم روان‌شناسی، رفتار تکانشی هرگونه رفتاری است که نامتناسب با شرایط باشد و نیز خطری بالقوه برای فرد یا دیگران در پی داشته باشد.
تکانشگری گرچه بیشتر در افراد دارای اختلال شخصیت مرزی دیده میشود، هر کسی ممکن است در شرایطی خاص از خود رفتارهای تکانشی نشان دهد. نمی‌توان احتمال بروز رفتار تکانشی را در یک فرد به‌طور کامل منتفی دانست. این‌گونه رفتارها، صرف‌نظر از اینکه به روابط کاری و اجتماعی ما آسیب می‌زنند، اگر درمان نشوند ممکن است خسارت‌های مالی و مسئولیت‌های قانونی برایمان در پی داشته باشند.
ویژگی‌های رفتار تکانشی کدام‌اند؟
چه رفتارهایی را می‌توان رفتاری تکانشی در نظر گرفت؟ روان‌شناسان افراد تکانشی را با ویژگی‌های زیر شناسایی می‌کنند:
- زودجوش؛
- پیش‌بینی‌ناپذیر؛
- فاقد تعادل در گفتار و رفتار.
به‌طور کلی، در روان‌شناسی، رفتار تکانشی جزو ویژگی‌های اصلی اختلال شخصیت مرزی است؛ بنابراین، اگر فردی رفتارهای تکانشی از خود نشان دهد، به‌احتمال بسیار زیاد به این اختلال مبتلاست. ازاین‌رو، روان‌شناسان ناپایداری در رفتار فرد را نشانه‌ای گویا از این اختلال تعیین می‌کنند. این ناپایداری خود را در احساسات، رفتار و روابط فرد نشان می‌دهد.
این‌گونه افراد معمولا در برابر محرک‌های کوچک، رفتار پرخاشگرانه و شدید نشان می‌دهند و اغلب متوجه شدت و غیرمنطقی‌بودن واکنش خود نسبت به ابعاد کوچک مسئله نمی‌شوند. باید به این نکته هم توجه داشت که تکانشگری تنها نشانه اختلال شخصیت مرزی نیست. فقط در صورتی می‌توان آن را نشانه این اختلال در نظر گرفت که فراگیر و مضر باشد و در زندگی عادی فرد اخلال ایجاد کند.
نکته: تکانشگری را نباید با رفتارهای از سر اجبار اشتباه گرفت. در تکانشگری فرد متوجه نیست رفتارش بیش‌ازحد غیرمتعارف است؛ اما در رفتارهایی که از سر اجبار صورت می‌گیرد، فرد متوجه نامناسب‌بودن رفتارش هست ولی به‌دلایلی نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد.
مثال‌هایی از تکانشگری
مثال‌های فراوانی را می‌توان برای رفتار تکانشی برشمرد. برای درک بهتر رفتارهای تکانشی به مثال‌های زیر توجه کنید:
- ولخرجی؛
- صدمه‌زدن به خود؛
- ترک ناگهانی شغل؛
- بروز هیجانات ناگهانی؛
- آسیب‌رساندن به خود؛
- بیش‌ازحد عذرخواهی‌کردن؛
- تخریب اموال خود یا دیگران؛
- خوردن یا نوشیدن بیش‌ازحد؛
- روابط جنسی پرخطر و بدون دلیل؛
- تهدید به آسیب‌زدن به خود یا دیگران؛
- بیش‌ازحد به‌اشتراک‌گذاشتن احساسات؛
- به‌سرعت نتیجه‌گیری‌کردن در گفت‌وگو‌ها؛
- قطع ارتباط با دیگران به‌بهانه شروعی تازه؛
- دورریختن ناگهانی اشیا به‌بهانه تغییر دکور؛
- به‌راه‌انداختن درگیری سر مسائل کوچک و پیش‌پاافتاده؛
- ناتوانی در شنیدن نقد بدون واکنش منفی نشان‌دادن به آن؛
- پیوستن و سپس جدایی از گروههای مختلف بدون دلیل روشن؛
- تغییر یا لغو مداوم و بدون دلیل برنامه‌ها (مانند برنامه مسافرت، تفریح، دورهمی).
تکانشگری در کودکان
کودکان اغلب رفتارهای تکانشی دارند، چراکه هنوز به پیامدهای کارهایشان واقف نیستند. برخی از رفتارهای تکانشی کودکان عبارت‌اند از:
- قطع گفت‌وگوی دیگران؛
- فریادزدن هنگام احساس درماندگی؛
- نادیده‌گرفتن خطر (پریدن وسط خیابان بدون بررسی ترافیک)؛
- به‌دست‌گرفتن اشیای دیگران بدون اجازه‌گرفتن از آنها یا به‌هم‌زدن نوبت؛
- برخورد فیزیکی(هل دادن سایر کودکان یا پرت‌کردن اشیا به‌سمت دیگران).
ریشه رفتارهای تکانشی در کجاست؟
در حال حاضر، ریشه رفتارهای تکانشی ناشناخته است. هیچ‌کس نمی‌تواند به‌قطعیت بگوید چرا کسی دچار اختلال شخصیت مرزی میشود و چرا رفتارهای تکانشی را بروز می‌دهد. با این حال، حدس‌هایی علمی دراین‌باره زده شده است. به‌طور کلی، ۲ دلیل احتمالی برای این رفتارهای بیان شده که یکی به عوامل روان‌شناختی برمی‌گردد و دیگری به ژنتیک.
۱. عوامل روان‌شناختی
- اختلال شخصیت مرزی
افرادی که اختلال شخصیت مرزی دارند به بی‌ثباتی عاطفی و در نتیجه تکانشگری، خودکم‌بینی، رفتارهای خطرناک و خودآزاری دچار می‌شوند.
- اختلال شخصیت دوقطبی
در اختلال دوقطبی، فرد در دوره شیدایی به رفتارهای تکانشی دست می‌زند.
- اختلال نقص توجه ـ بیش‌فعالی (ADHD)
این اختلال در کودکانی که توانایی کنترل رفتارشان را ندارند به بروز رفتارهای تکانشی منجر میشود. در واقع، ناتوانی کودک در کنترل رفتارش در کنار تغییر مدام تمرکز باعث تکانشگری در کودک مبتلا به اختلال نقص توجه ـ بیش‌فعالی میشود.
- اختلالات مرتبط با مصرف مواد مخدر
مصرف مواد مخدر یا تلاش برای به‌دست‌آوردن آنها ممکن است به بروز تکانشگری منجر شود.
- اختلال شخصیت ضداجتماعی
این اختلال که شباهت‌هایی به اختلال شخصیت مرزی دارد، از جمله اختلال‌هایی است که در آن رفتار تکانشی دیده میشود. منتها با تفاوتی مهم: در اختلال شخصیت مرزی، فرد احساسات شدیدی را تجربه می‌کند و ازاین‌رو، دست به تکانشگری می‌زند؛ اما در شخصیت ضداجتماعی، فرد از احساس تهی است و نسبت به رفتارهای تکانشی خود و پیامد‌هایش احساسی ندارد.
۲. عوامل ژنتیکی
پژوهش‌ها روی دوقلوها نشان داده که برخی ژن‌ها ممکن است در بروز اختلال شخصیت مرزی و نیز رفتارهای تکانشی حاصل از آن نقش ایفا کنند. محققان بر این باورند که وجود نقص در کروموزوم شماره ۹ ممکن است به اختلال شخصیت مرزی و رفتارهای تکانشی مرتبط باشد. جهش‌هایی مانند آنچه در کروموزوم شماره ۹ رخ می‌دهند به‌احتمال زیاد به تغییر در انتشار برخی هورمون‌ها مانند سروتونین و دوپامین منجر میشود. در نتیجه، روی رفتار و شناخت فرد تأثیر می‌گذارند. این دو هورمون رابطه‌ای مستقیم با حال‌وهوای فرد دارند.
همچنین، بر اساس پژوهش دانشگاه واندربیلت، تکانشگری به نقصان در گیرنده‌های دوپامین در مغز افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی ارتباط دارد. اگر این گیرنده‌ها (خصوصا در لپ پیشانی که مسئول تفکر منطقی است) از کار افتاده باشند، فرد توانایی تفکر پیش از رفتارکردن را تا حدودی از دست می‌دهد.
از سوی دیگر، این نقصان ممکن است دلیل احساس پوچی و افسردگی که گریبان‌گیر افراد دارای اختلال شخصیت مرزی میشود را توضیح دهد. در مجموع با اختلال در عملکرد این گیرنده‌ها، فرد توانایی کمتری برای کنترل رفتار خود دارد و احساس خوشبختی و خوش‌حالی کمتری می‌کند.
تکانشگری چگونه تشخیص داده میشود؟
هیچ تستی به‌تنهایی نمی‌تواند روشن سازد که رفتار تکانشی حاصل اختلال شخصیت مرزی است یا از عواملی دیگر ناشی شده است. به همین دلیل، مجموعه‌ای از روش‌های بالینی برای شناسایی علت رفتار تکانشی باید به کار گرفته شود. اگر پزشک به اختلال شخصیت مرزی شک کند، فرایند شناسایی را با کمک آزمایش‌های روان‌شناختی آغاز می‌کند. سپس، نتایج به‌دست‌آمده را با راهنمای جامع تشخیص اختلال روانی (DSM-5) تطبیق می‌دهد تا اختلال یا عدم‌اختلال فرد مشخص شود.
این فرایند دشوار و پیچیده شامل ۲ مرحله است که فرد مشکوک باید آنها را بگذراند:
- نقص در عملکرد شخصیت، که نشانه‌های آن با خودکم‌بینی، خودانتقادی، ناپایداری در اهداف، ارز‌ش‌ها، ایدئال‌ها و برنامه‌های شغلی آشکار می‌شوند.
- نقص در روابط بین فردی، که نشانه‌هایی مانند ضعف همدلی با دیگران به‌دلیل نگرش‌های منفی و ناتوانی در برقراری رابطه صمیمی با دیگران است.
هر دوی این دو مرحله باید گذرانده و تأیید شوند تا بتوان اختلال شخصیت مرزی را در فرد تأیید کرد. همان‌طور که اشاره شد، فرایند تشخیص این اختلال پیچیده است و به مهارت و تجربه زیادی نیاز دارد. در نتیجه، احتمال بروز تشخیص اشتباه نیز وجود دارد. برای کاهش احتمال تشخیص اشتباه، باید همه عوامل دیگری را که ممکن است سبب بروز این رفتارها و علائم باشند بررسی و حذف کرد.
چگونه می‌توان تکانشگری را درمان کرد؟
گرچه رفتارهای تکانشی اغلب شدید و فراگیرند، با کمک روش‌های درمانی موجود می‌توان آنها را کنترل کرد. روش‌های درمانی که برای معالجه افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی به کار می‌رود اغلب همین رفتارها را هدف درمان قرار می‌دهند. درمان‌های ارائه شده برای رفتارهای تکانشی به ۲ دسته تقسیم می‌شوند:
۱. روان‌درمانی
درمان رفتاری دیالکتیکی (DBT) یکی از روش‌هایی است که با تمرکز روی توسعه مهارت‌های فردی در جهت کاهش رفتارهای تکانشی به کار می‌رود. در این شیوه، فرد می‌آموزد پیش از اقدام تأمل کند. با آموختن این مهارت‌ها، فرد می‌تواند با موقعیت‌های تکانش‌زا روبه‌رو شود، بدون آنکه کارش به رفتارهای پرتنش منجر شود.
ذهن‌‌آگاهی یکی از مهارت‌هایی است که در درمان رفتاری دیالکتیکی برای کاهش رفتارهای تکانشی به کار می‌رود. در این شیوه، فرد ترغیب میشود نسبت به زمان حال هوشیار باشد تا بتواند روی رفتارهایی که در لحظه دارد کنترل بیشتری کسب کند. مدیتیشین مرتبط با ذهن آگاهی از جمله تمرینات ارائه‌شده در این شیوه درمان است.
۲. دارودرمانی
داروهای کنترل‌کننده سروتونین در کنار دوزهای اندکی از داروهای درمان روان‌پریشی می‌تواند باعث کاهش رفتارهای تکانشی شود. این داروها زمانی تجویز می‌شوند که رفتارهای تکانشی فرد خطری جدی متوجه خود یا اطرافیانش کند. داروهای متعادل‌کننده حال‌وهوای فرد نیز از دیگر نمونه‌های مورداستفاده در درمان تکانشگری است.
چطور با تکانشگری مقابله کنیم؟
علاوه بر دنبال‌کردن روان‌درمانی و دارودرمانی،کارهایی نیز وجود دارند که هر فرد تکانشی می‌تواند برای مقابله و مدیریت رفتارهای تکانشی خود انجام بدهد. گام اول شناسایی رفتاری تکانشی و اراده برای تغییر آنهاست. سپس می‌توان با یکی از راهکارهای زیر به مقابله با آن رفتار رفت:
۱. تحلیل زنجیره رفتار
با تحلیل جزء‌بهجزء رفتار تکانشی (آنچه انجام دادید و آنچه پیش از انجام عمل در ذهن شما گذشت و آنچه احساس کردید)، می‌توانید بهتر به ماهیت رفتار تکانشی پی ببرید و به عواقبش بیندیشید.
۲. پیوستن به گروههای حامی
گروه‌هایی وجود دارند که به افراد مبتلا به اختلالات مختلف مربوط به تکانشگری کمک می‌کنند. با پیوستن به این گروه‌ها و صحبت‌کردن درباره آنچه تجربه کرده‌اید و نیز شنیدن کارهایی که دیگران برای کنترل رفتار خود انجام داده‌اند می‌توانید تجربه و دانش خود در مقابله با تکانشگری را افزایش دهید. همچنین، گروه‌درمانی در این گروه‌ها حمایت عاطفی لازم را نیز برای گذر از این شرایط برای شما فراهم می‌کنند.
۳. تعویض رفتارهای تکانشی با رفتارهای سالم
گرچه گاهی رفتارهای تکانشی باعث کاهش استرس و اضطراب شما می‌شوند، می‌توان به شیوه‌های بهتری نیز این دو مسئله را مدیریت کرد؛ برای مثال، پیاده‌روی، صحبت‌کردن با دوستان و نوشتن از جمله رفتارهای سالم‌تر برای مدیریت استرس و اضطراب‌اند.
۴. تمرین تنفس عمیق
تکنیک تنفس عمیق و تمرین مکرر آن باعث کاهش استرس میشود و در نتیجه، احتمال بروز رفتار تکانشی ناشی از آن را کاهش می‌دهد. تمرکزکردن روی تنفس عمیق حواس شما را از موضوعی که می‌توانست باعث بروز رفتار تکانشی شما شود نیز بازمی‌دارد.